Omringd door de wateren van de Straat van Sicilië in het uiterste zuiden van Italië, bestaat het eiland Pantelleria uit 32 vierkante mijl van zwarte vulkanische rotsen met geen andere bron van zoet water dan de ongeveer 16 centimeter regen die elk jaar valt.
Toch dateren sporen van het eerste boerenterras op het eiland uit de bronstijd, 16 eeuwen voor Christus. Op dergelijke terrassen groeien Zibibbo-wijnstokken in holtes om vocht in de buurt van hun wortels vast te houden. De olijfboomgaarden zijn ook laag; en kappertjes, het andere grote lokale gewas, steken uit droge stenen muren.
Deze muren strekken zich uit in lijnen van gestapelde stenen zonder het gebruik van cement of mortel. Ze houden bedden van grond omhoog en creëren terrassen, stroken vlak land langs hellingen. Deze structuren slaan overdag warmte op. Maar ’s nachts koelen de stenen af en wanneer de lucht die rijk is aan vochtigheid uit de zee hun oppervlak tegenkomt, condenseert vocht en vormt het dauw. De stenen helpen deze kostbare kleine waterdruppels in het drainagesysteem van de muur te kanaliseren en ze naar de dorstige grond te verspreiden.
Op dit mediterrane eiland, net als in andere delen van Italië en de wereld, hebben architecten, onderzoekers, agronomen en andere professionals de waarde herontdekt van oude landbouwpraktijken zoals terrassen voor veerkracht tegen klimaatextremen en behoud van biodiversiteit en cultureel erfgoed.
Aangezien klimaatverandering water schaars maakt in de Middellandse Zee, kunnen traditionele landbouwpraktijken uit gebieden met weinig water, zoals Pantelleria, oplossingen bieden.
“We kunnen ervan leren, zonder traditionalistisch, romantisch of nostalgisch te zijn, maar echt naar onze toekomst te kijken”, zegt Giorgia De Pasquale, een architect, onderzoeker en assistent-professor aan de Roma Tre University die opgroeide in Pantelleria. “We kunnen een aantal innovatievaardigheden vinden die tegelijkertijd de balans van onze ecosystemen en het milieu respecteren.”
Geografen schatten dat terrassen ooit tussen de 200.000 en 300.000 hectare van het Italiaanse schiereiland besloegen. Maar op dit moment is alleen wat overblijft over zo’n 170.000 hectare nog zichtbaar op kaarten en satellietbeelden; Pantelleria is de meest terrasvormige gemeente.
De Pasquale vergeleek luchtkaarten uit 1955 en 2016 en ontdekte dat ongeveer een kwart van de landelijke gebieden verlaten was, meestal terrassen. Van de bijna 5.900 terrasvormige hectaren op Pantelleria is momenteel minder dan de helft in gebruik.
“Sinds de jaren 1950 zijn we vooral terrassen”, zegt De Pasquale, “vooral ten gunste van bossen verloren.”
Terrassen vereisen zware arbeid die niet gemakkelijk kan worden gemechaniseerd en grotendeels buiten gebruik is geraakt, ondanks hun populariteit op bijna elk continent. Maar de ondergaande klimaatcrisis heeft terrassen nieuw leven ingeblazen als een waardevolle vorm van aanpassing, zowel op plaatsen waar de regenval toeneemt of intensiveert, als op plaatsen waar het afneemt, volgens een recent rapport van het Intergovernmental Panel on Climate Change over oplossingen voor landdegradatie.
Gecultiveerde terrassen bieden een veelheid aan milieuvoordelen naast het vasthouden van water. In Pantelleria bijvoorbeeld benadrukte een geval van brandstichting in 2016 het belang van goed onderhouden terrassen verder.
De vlammen verbrandden een gebied dat twee en een half keer zo groot was als Central Park rond Montagna Grande, het hoogste reliëf van Pantelleria, en de berg Gibele, slechts een paar maanden voordat het grootste deel van het eiland een nationaal park zou worden. Maar in sommige centrale delen van het eiland stopten gekweekte terrassen de opmars van het vuur.
“In de Monastero-vallei was alleen de top van de heuvel getroffen door de brand”, zegt Graziella Pavia, een lokale agronoom die eerder landbouwraadslid was voor de gemeentelijke overheid. “Vlammen stopten aan de voet van de heuvel, omdat ze dan alleen gecultiveerd land konden vinden, en het is erg moeilijk voor gecultiveerde percelen om te verbranden.”
Terrassen kunnen ook helpen bij weersomstandigheden, zoals overstromingen, die waarschijnlijker worden onder klimaatverandering.
“We merken extreme regengebeurtenissen en tegelijkertijd langdurige droogteperioden”, zegt Alessandro Sardella, een geoloog aan het Instituut voor Atmosferische Wetenschappen en Klimaat van de Nationale Onderzoeksraad van Italië, waar hij werkt als onderzoeker in de eenheid die zich richt op het behoud van cultureel erfgoed.
“Mooi onderhouden stroken land met goed onderhouden muren bieden betere kansen om het risico op erosie, het risico op aardverschuivingen als gevolg van deze extreme gebeurtenissen te verminderen, evenals waterinfiltratie te bevorderen en als buffer te fungeren voor deze lange [drought] periodes”, zegt hij.
Maar wanneer stenen muren worden verwaarloosd, doen ze weinig om te helpen en kunnen ze in feite instortingen, erosie en zelfs branden verergeren wanneer ze bedekt zijn met droge vegetatie.
De afgelopen vier jaar heeft Sardella, samen met de non-profitorganisatie Dotteolie en de CNR-ISAC, initiatieven georganiseerd om de terrassen van de Eolische eilanden te herstellen, een archipel hogerop langs de laars van Italië, waar naar schatting ongeveer 90% van de bestaande terrassen wordt verlaten.
Hij heeft workshops gegeven met de lokale bevolking en landeigenaren over het bouwen of repareren van stenen muren met behulp van traditionele technieken, samen met partners zoals het Italiaanse segment van de International Terraced Landscapes Alliance.
ITLA werd in 2010 in China opgericht om mensen die op terrassen werken, van boeren tot bouwers, architecten, academici en activisten, met elkaar in contact te brengen om licht te werpen op de uitdagingen waarmee deze landelijke landschappen worden geconfronteerd en manieren om ze nieuw leven in te blazen.
Sindsdien is het uitgegroeid tot 315 leden uit 35 landen en is het drie keer bijeengekomen, waaronder één keer in 2019 op Madeira en de Canarische Eilanden, die bepaalde landbouwtechnieken delen met Pantelleria.
Pavia zegt dat deze congressen een belangrijke manier zijn om ideeën te delen over hoe landbouwterrassen in leven kunnen worden gehouden. “Het moedigt vergelijkingen en de uitwisseling van gemeenschappelijke oplossingen aan, gebaseerd op de ervaringen van anderen,” zegt ze.
Ze gelooft dat mediterrane eilanden veel te leren hebben op het gebied van veerkracht, omdat ze worden onderscheiden van complexere bevoorradingssystemen. “Natuurlijk hebben we ook heel slechte jaren gehad”, zegt ze.
“Het hele eiland heeft veel geleden.” Maar ze houdt hoop dat de terrassen hen zullen helpen toekomstige droge periodes te overleven. Dergelijke landbouwtechnieken, ontwikkeld op plaatsen met weinig middelen, bieden belangrijke hints voor de toekomst, zegt ze. “Zoals ik het zie, kunnen terrassen ons in staat stellen het landschap te behouden en ons op micro- en gelokaliseerd niveau te voeden.”
