De zon sloeg neer op honderden Irakezen die aan de oevers van de Tigris, in Bagdad, bijeenkwamen om de rivier schoon te maken.
Ze kwamen afgelopen april bijeen onder de vlag van ‘Clean Iraq’, een grassroot-beweging die wekelijkse schoonmaakacties organiseert. Het werd in februari opgericht door Murtadha Al-Tameemi, een software-ingenieur die opgroeide in Bagdad, maar de afgelopen jaren de wereld rondreisde.
“Toen ik na een tijdje weg te zijn geweest terugkwam in Bagdad, wilde ik genieten van de zonsondergang aan de rivier”, vertelt Al-Tameemi. “Maar toen ik aankwam, kon ik het niet laten om het afval op te merken dat de prachtige natuur verpestte.”
Hij begon elke dag naar de rivieroevers te gaan om afval op te rapen en hij verspreidde de boodschap op sociale media. Al snel begonnen andere Irakezen zich ermee te bemoeien. Nu, elke keer als er een evenement is, doen er enkele honderden vrijwilligers mee.
Hij verwachtte slechts een paar weken thuis door te brengen, vrienden en familie te bezoeken, maar toen zijn project van start ging, besloot hij langer te blijven om het te overzien.
Het evenement in april, hoewel het hard werken was, droeg een gastvrije en vriendelijke sfeer. Mensen leerden elkaar een beetje kennen, waardoor een schijnbaar vervelende activiteit leuk werd terwijl ze zichtbare vooruitgang boekten. Met elk uur dat ik aan de rivier doorbracht, zag ik vuilniszakken zich opstapelen aan de rand van het water.
Soortgelijke opruimacties vinden plaats bij rivieren en kreken over de hele wereld, maar in Irak is dit initiatief iets nieuws. Al-Tameemi zegt dat hij gelooft dat het de kracht heeft om positieve verandering te stimuleren die veel verder gaat dan de milieuvoordelen – het zou kunnen helpen het beeld te veranderen dat veel mensen hebben van Bagdad en Irak als geheel.
Maar ik kon niet anders dan me afvragen: maakt de beweging een echte verandering, of is de vernietiging van de Tigris onomkeerbaar?
Een oude rivier lijdt aan moderne vervuiling
Eeuwenlang is de Tigris de levensader van Irak geweest. Oude beschavingen vestigden zich rond de rivier, waardoor handel, verstedelijking en economische groei werden gestimuleerd.
Historisch gezien was het ook een symbool van de welvaart van het land. Irak was vroeger een van de waterrijkste staten in de Arabische wereld.
Nu heeft de vervuiling van de rivier de Tigris echter een niveau bereikt dat zo hoog is dat degenen die afhankelijk zijn van het water het risico lopen levensbedreigende ziekten op te lopen.
Decennialang heeft Bagdad meer rioolwater geproduceerd dan de drie belangrijkste afvalwaterzuiveringsinstallaties aankunnen – ongeveer twee keer zoveel per dag. Een studie gepubliceerd in april in het tijdschrift Water ontdekte dat de Tigris in Bagdad ongezonde niveaus van fecale coliforme bacteriën bevatten – ongeveer drie keer wat het Environmental Protection Agency als veilig beschouwt voor huishoudelijke watervoorziening in de Verenigde Staten.
Een paper gepubliceerd in 2020 in de Pools tijdschrift voor milieustudies identificeerde ernstige vervuiling van het water van Tigris als “een van de belangrijkste bronnen van kanker van Irakezen”. En een rapport uit 2017, gepubliceerd door Save the Tigris, een netwerk van maatschappelijke organisaties die samenwerken om veilige toegang tot water voor de bevolking van Mesopotamië te garanderen, ontdekte dat “elke 24 uur ongeveer 400 kinderen werden opgenomen in het Sadr-ziekenhuis in Bagdad met ziekten veroorzaakt door vervuild water.”
Ongepaste rioolwaterzuivering is echter slechts het topje van de ijsberg.
Nadat ISIS in 2014 de controle over delen van Irak had gekregen, zouden extremisten regelmatig dammen en gifbronnen slopen om de Iraakse troepen af te snijden van schoon water en lokale gemeenschappen tot gehoorzaamheid te dwingen. Om grondwater te verontreinigen, zou ISIS olie of metaalafval vrijgeven in verkooppunten zoals de Tigris.
Alsof dat nog niet erg genoeg was, dumpten ISIS-strijders ook de lichamen van hun slachtoffers in de rivier. Tijdens de oorlog en in de maanden daarna spoelden lijken aan op de rivieroevers stroomafwaarts van Bagdad of Mosul. Honderden onontdekte lichamen bleven in het water en ontbonden, wat bijdroeg aan de vervuiling.
ISIS richtte zich ook op oliebronnen in steden in de buurt van de Tigris, waarbij ruwe olie in de straten en de rivier werd gemorst. Zelfs wanneer aanvallen niet rechtstreeks gericht waren op olie-installaties of waterinfrastructuur, zouden explosies nabijgelegen rioleringsnetwerken, pijpleidingen en waterzuiveringsinstallaties beschadigen.
Het is vijf jaar geleden dat de oorlog tegen ISIS officieel eindigde, maar meer dan 1 miljoen Irakezen blijven wat bekend staat als “intern ontheemden” die in informele nederzettingen wonen. Alleen al in Bagdad zijn er meer dan 1.000 informele nederzettingsgebieden die geen sanitaire voorzieningen hebbenbanden en afvoer van afvalwater. Deze ontheemden hebben vaak geen andere keuze dan hun afval rechtstreeks in de rivier de Tigris te storten.
En het zijn niet alleen deze interne vluchtelingen. In een land dat geen goede strategie heeft voor afvalinzameling en -verwijdering, is het gooien van afval in de rivier een gangbare praktijk geworden.
Kunnen de Tigris en zijn volk gered worden?
Experts zeggen dat de Tigris stervende is en dringend actie vereist.
Afgelopen november publiceerde Cascades – een consortium dat is opgericht om te onderzoeken hoe trapsgewijze effecten van klimaatverandering internationale grenzen kunnen overschrijden – een studie van het Eufraat-Tigris-bekken waaruit bleek dat “de geleidelijke verslechtering van de waterkwaliteit een aanzienlijk deel van het water onbruikbaar maakt.” De onderzoekers zeiden dat Irak dringend de bronnen van watervervuiling moet verminderen en zijn watervoorziening efficiënter moet gebruiken.
Helaas zijn er momenteel geen overheidsprojecten die zich richten op het beëindigen van de geleidelijke vernietiging van de rivier.
Maar de snelle groei van Schoon Irak suggereert dat ten minste enkele Irakezen zelf willen mobiliseren en samenwerken om de glorie van de Tigris te herstellen. Al zo’n 30.000 vrijwilligers hebben bijgedragen aan het schoonmaken van de rivier. De eerste opruimacties vonden alleen plaats in Bagdad, waar ze erin geslaagd zijn om meer dan 24.000 vuilniszakken te vullen met afval dat rond de rivier is gevonden en een stuk van drie kilometer heeft schoongemaakt. Naarmate het initiatief publiciteit kreeg, toonden burgers van andere gouvernementen interesse om zich aan te sluiten. Met toestemming van Al-Tameemi begonnen ze ook in andere delen van Irak evenementen te organiseren.
Ondanks hun prestaties bestaat het risico dat de campagne stagneert, vooral als mensen hun motivatie verliezen om de rivier schoon te maken.
Dat kan gebeuren als ze geen vooruitgang zien. Veel van de vrijwilligers die ik ontmoette, vertelden me dat het niet ongebruikelijk is dat Irakezen hun afval in de rivier gooien zonder zich bewust te zijn van de schade. Daarom zullen er, zelfs als de campagne groeit, altijd mensen zijn die de Tigris blijven vervuilen.
Cascades’ paper bevestigde dat en zei dat Irak wordt gekenmerkt door “een laag publiek bewustzijn over milieuthema’s”.
En zelfs als al het afval van de oevers van de rivier wordt verwijderd en mensen stoppen met het toevoegen van nieuw afval, is het water nog steeds vervuild met gifstoffen uit afval dat al is afgebroken, olielozingen en industrieel afval.
Milieuvrede
Al-Tameemi, die die kloof erkent, zegt dat hij niet alleen de rivier wil schoonmaken, maar ook mensen wil leren over het belang van het houden van het milieu afval- en vervuilingsvrij.
“Het gaat niet alleen om het schoonmaken van de rivier”, zegt een videograaf genaamd Karrar, die inhoud maakt voor de sociale media-accounts van de campagne. “Het gaat om het verspreiden van bewustzijn, het maken van een verandering en het samenbrengen van mensen.”
Theoretisch zou het nog meer kunnen bereiken voor Irak.
Volgens een speciaal nummer van het tijdschrift Internationale zaken gepubliceerd in januari 2021, kunnen milieu-initiatieven als deze een belangrijke rol spelen bij vredesopbouw in conflictgebieden. Papers in het nummer gebruikten cases uit Colombia, Liberia, Jemen en andere landen om te laten zien hoe samenwerken aan het beschermen van de natuur spanningen vermindert, integratie stimuleert en leden van de samenleving verenigt.
“Milieu-uitdagingen bieden kansen voor samenwerking”, schreef de redactie, “omdat ze politieke grenzen overschrijden, politiek minder gevoelig zijn dan andere onderwerpen en actoren kunnen stimuleren om langere tijdshorizons te overwegen … Samenwerking op het gebied van milieu-uitdagingen kan een belangrijke rol spelen bij het opbouwen van vertrouwen en begrip tussen sociale groepen.”
Na decennia van tirannie lijkt Irak eindelijk stabiel genoeg om mensen zich te kunnen concentreren op acties als deze. Aantasting van het milieu is een belangrijk gevolg van gewapende conflicten, dus het schoonmaken van de rivier de Tigris kan een teken zijn van het voorzichtige herstel van het land.
Als onderdeel daarvan zou de Clean Iraq-beweging – die wereldwijde berichtgeving heeft gekregen – buitenlanders kunnen laten zien dat Irak openstaat voor de wereld en dat het niet langer een door oorlog verscheurd land is waar mensen leven te midden van horror en angst.
“We zijn altijd blij om buitenlanders in Bagdad te zien”, zegt Abdul, een deelnemer aan een van de schoonmaakevenementen. “Niet veel mensen komen hier omdat ze denken dat de oorlog nog steeds gaande is. Maar Irak is nu vredig en het is een prachtige plek.”
